De magie van het complot

Recensie door Diederik van Hoogstraten

Gepubliceerd op 26-03-2010 in de Volkskrant

L. was een vriend van een vriend en hij betwijfelde dat leden van het terreurnetwerk Al Qaida de aanval hadden gepleegd. ‘Bewijzen jullie maar dat het géén samenzwering was van Washington en de Joden’, riep hij, aangeschoten en zelfverzekerd. Het werd stil aan tafel. Drie van ons hadden bekenden verloren in de as van het World Trade Center. Twee van ons waren Joods. Een van ons werkte als officier van Justitie op een anti-terreur-afdeling.

Voor zijn werk kwam L. veel in het Midden-Oosten. Hij omschreef zichzelf als zeer links, deed regelmatig antisemitische uitspraken, haatte president Bush met ongebreidelde passie, en was geneigd te geloven wat hij op het internet zag, zoals de complotfilm Loose Change over 11/9. Dit mengsel verklaarde achteraf gezien hoe een overigens weldenkende New Yorker zich tot het samenzweringsgeloof liet bekeren.

Pas toen hij, op aanraden van een disgenoot, de ontmaskering van de 11/9-theorie door het wetenschappelijke blad Popular Mechanics had gelezen, besefte L. wat een nonsens hij had geloofd en verkondigd. Een bron van houvast en structuur droogde op.

Voor blijvende ontnuchtering is er nu Voodoo Histories van de Britse journalist David Aaronovitch, vorig jaar verschenen in Groot-Brittannië en onlangs gepubliceerd in de VS. De auteur is een columnist voor de Times in Londen en een onderzoeksjournalist die op een geduldige, droog humoristische toon allerlei ingewikkelde complottheorieën beschrijft – en ontmantelt.

Dat is ook nodig, gezien de aantallen volgelingen die door de wildste, veelal kwaadaardige fantasieën worden aangetrokken. De auteur begon aan dit project toen een collega in alle ernst betoogde dat de maanlanding in 1969 ‘nep’ was. Aaronovitch protesteerde, maar had even geen feiten bij de hand. Het is een herkenbaar probleem, wanneer een familielid of collega – gewapend met weetjes en documenten – opeens verklaart dat Kennedy ‘nooit’ op die manier kon worden doodgeschoten of dat 11/9 ‘onmogelijk’ door een bende zelfmoordterroristen gepleegd kan zijn.

Het boek is een tour d’horizon. De moeder aller complottheorieën is De Protocollen van de Wijzen van Zion. Dit geschrift had oorspronkelijk niets met Joden te maken, maar werd via rare omwegen een favoriet pamflet van Hitler en Palestijnse Hamas-leiders. De stalinistische showprocessen in Moskou komen voorbij. De aanval op Pearl Harbor werd níet bewust door president Franklin D. Roosevelt uitgelokt; de moord op Kennedy werd door Lee Harvey Oswald en niemand anders gepleegd. Het McCarthyisme krijgt aandacht, alsmede Vietnam, Marilyn Monroe, Prinses Diana, 11/9, de Irak-oorlog.

‘Een theorie over een niet bestaande samenzwering’, zo luidt een definitie van conspiracy theory. Aaronovitch formuleert het zo: ‘Het toedichten van een geheime actie aan een partij, terwijl de minder geheime, minder gecompliceerde actie van een andere partij een betere verklaring biedt.’ Of, naar de theorie van William of Ockham uit de veertiende eeuw: de simpelste verklaring is meestal de juiste.

De complottheorieën gaan juist gebukt onder de onnavolgbare complexiteit van een Dan Brown-roman. Sommige passages in Voodoo Histories zijn erg lang, omdat de schrijver noodgedwongen afdaalt naar een gedetailleerd niveau van duisterheid: hij heeft besloten om het speelveld van de gelovigen te betreden – om vervolgens elke slag te winnen.

Aaronovitch signaleert, dat vooral mannen in complottheorieën geloven: een vorm van ‘hysterie voor heren’. Voor de aanhangers geeft de samenzweringstheorie structuur en biedt een verhaallijn aan over het chaotische bestaan, de nauwelijks te bevatten rampen en crises die het leven verstoren.

De fantasieën, redeneert de schrijver, brengen een gevoel van verbondenheid en gemeenschap voort; ze helpen om te ontkomen aan ‘de catastrofe van de onverschilligheid (. . .) Om ons het gevoel te geven dat we geen volledig verwaarloosbare objecten van een blind proces zijn.’

Samenzweringstheorieën zijn aan modegrillen onderhevig. Eind 2001 had vrijwel niemand buiten de Arabische wereld het over een samenzwering. In 2006 waren er geen nieuwe feiten boven tafel gekomen. Integendeel, de ‘feiten’ rond een onwaarschijnlijk knap complot van president George W. Bush, FBI, CIA, noodhulpverleners, de Israëlische geheime dienst Mossad – of een combinatie van allemaal – waren weerlegd door geduldige experts. Maar het was inmiddels mode om de Verenigde Staten onder Bush van elk denkbaar probleem schuld te geven. De 11/9-samenzwering paste in de mondiale tijdgeest.

Meer en meer hanteren aanhangers de ‘het is helemaal geen theorie’-theorie. Ze stellen alleen maar vragen om de waarheid boven water te krijgen. Aaronovitch waarschuwt: ‘De gestelde vragen zijn alleen relevant als de vraagsteller gelooft dat er inderdaad een geheime samenzwering is.’

Een probleem is dat weldenkende mensen in de loop van de tijd gemakzuchtig (of wanhopig) worden. Rationele geesten stoppen met tegengas geven. Ze hebben wel wat beters te doen. Dit is een probleem. Bij gebrek aan intellectueel tegengas wordt de samenzweringstheorie min of meer aanvaard, en sijpelt door in de populaire cultuur, zeker in het internettijdperk. ‘Iets dat anders gauw als absurd zou worden gezien’, observeert de auteur, ‘wordt behandeld alsof het een van meerdere echte mogelijkheden is.’

Dat past bij de postmoderne ‘het zou best kunnen’-houding. Maar samenzweringstheorieën verhouden zich tot de geschiedschrijving zoals Wikipedia tot de Encyclopedia Brittannica. Dat ze beide bestaan, duidt niet op gelijke expertise en betrouwbaarheid.

Aanhangers – die historisch gezien zowel links als rechts kunnen zijn – blijken vrijwel altijd afkomstig uit de hoog opgeleide middenklasse. Bekende namen zoals de schrijver Gore Vidal en de regisseur Oliver Stone geven de diverse ‘beweringen’ een zeker gezag. Verschillende sentimenten komen in de complottheorieën samen. Aaronovitch: ‘Anti-globalisering, anti-modern en anti-imperialistisch – waarbij imperialisme onvermijdelijk uitsluitend met Amerikaanse macht wordt geassocieerd.’ Vaak is de toon populistisch. Maar de complotdenkers zijn óók elitair: zij weten iets dat wij, de ignorante massa, nog niet willen inzien.

Waar de verhalen ook vandaan komen, de Joden komen er zelden goed vanaf. Er is niet alleen behoefte aan een overkoepelende verklaring voor de ongerijmdheden van het bestaan, maar ook aan een zondebok; een rol die Joden/zionisten/Israëli’s van oudsher toebedeeld krijgen. Anno nu wordt Israël- en Amerikahaat gecombineerd met welwillende onverschilligheid ten opzichte van de radicaal-islamitische wereld, waar samenzweringstheorieën bloeien als nooit tevoren.

In het Westen praten complottheoretici voornamelijk met elkaar op het internet, een onbegrensde echokamer voor gelijkgestemden. Elders zijn de gevolgen serieuzer. Een groot deel van de hoog opgeleide Pakistanen meent dat Bush de Twin Towers vernietigde. Zo wordt het lastig om gezamenlijk iets tegen de Taliban en Al Qaida te doen.

Aaronovitch beschrijft hoe schoolkinderen in het Midden-Oosten De Protocollen van de Wijzen van Zion leren kennen als een waar verhaal. ‘Aan het begin van de 21ste eeuw kan een Palestijns schoolkind in Gaza heel goed dingen te horen krijgen die 140 jaar geleden door een Parijse advocaat over Napoleon III zijn geschreven, drie decennia later later werden vervalst door een Russische spion, en vervolgens zijn gebruikt als excuus voor massamoord in Duitsland’, zo vat hij de betekenis van het geschrift samen.

‘Toen ik besefte wat er in Palestina gebeurt, begreep ik dat de Protocollen waar waren’, vertelt een Hamasleider aan de auteur. ‘Er zijn veel aanwijzingen dat de onzichtbare hand van het wereldzionisme betrokken was bij 11/9’, aldus een staatsomroep in Iran.

Aaronovitch legt uit dat samenzweringstheorieën een kwaadaardige vorm van revisionisme zijn. Ze zijn niet onschuldig. Bij elke theorie hoort een valselijk beschuldigd slachtoffer. Deze mensen wordt geweld aangedaan – evenals de geschiedschrijving zelf.

De historicus Stephen Ambrose zei het jaren geleden al: ‘We moeten ons zorgen maken, omdat complottheorieën over gebeurtenissen in het verleden doorgaans een politieke agenda voor het heden met zich meebrengen.’